Gertruda: księżna-matka, pobożna fundatorka, skruszona penitentka
Księżna-matka      Kluczową postacią Kodeksu pozostaje bez wątpienia Gertruda jako główna penitentka wypowiadająca się w tekście w pierwszej osobie: ego Gertruda. W miniaturze występuje jako matka księcia Jaropełka, tak określona we fragmentarycznie dziś zachowanej inskrypcji. Podobnie określana jest w ruskich przekazach pisanych: albo jako „matka Jaropełka”, albo jako „matka Światopełka”, czasami też jako „księżna” (kniahini), nigdy zaś jako Gertruda. Dodajmy przy tym, że imię Gertrudy nie pojawia się również w łacińskich przekazach, w których księżna określana jest jako „regina Russorum” lub jako żona Izjasława. Jej imię występuje wyłącznie na kartach rękopisu w Cividale, zawsze wyróżnione złoceniem całego słowa (ff. 231v, 232v) albo samego inicjału „G” (fol. 8). Gertrudzie przypisywano także drugie imię, Elżbieta, w ruskim brzmieniu Olisawa lub Helena, jednak nie potwierdzają tego ani zapisy, ani miniatury w Kodeksie Gertrudy.
     Pozornie zadziwiające pominięcie imienia księżnej w jej oficjalnym w istocie wizerunku nie jest jednak zjawiskiem wyjątkowym ani w sztuce ruskiej tego czasu, ani nawet w zapisach kronikarskich, lecz ma charakter zwyczajowy. W bardzo zniszczonej miniaturze dedykacyjnej w Kodeksie Światosława (tzw. Izbornik) z 1073 roku (Moskwa, Muzeum Historyczne, cod. Sin. 31–д, fol. 1v-2), przedstawiającej księcia Światosława, który w otoczeniu rodziny ofiarowuje księgę tronującemu Chrystusowi, żona księcia określona została w inskrypcji jedynie jako kniahini (кнагынu), chociaż wszyscy pozostali, książę i ich synowie - z imienia. Także we wczesnych zapisach kronikarskich na Rusi książęce małżonki nie były określane z imienia, z wyjątkiem Olgi, żony Igora oraz Anny, bizantyńskiej księżniczki poślubionej przez Włodzimierza. Jak z tego wynika, tytuł kniahini należał do ofi-      

cjalnej tytulatury dworu kijowskiego i przysługiwał wyłącznie żonie panującego oraz wdowie po nim.
     W miniaturze Modlitwy do św. Piotra Gertruda została więc określona zgodnie z ruskim zwyczajem, choć sama przywiązywała ogromną wagę do swego imienia, skoro w Modlitwach mówi o sobie dumnie: ego Gertruda. Krótkie inskrypcje w miniaturach wykonywali zwykle sami malarze, choć niekiedy odwoływali się również do pomocy skrybów. Zastosowane w miniaturze określenie Gertrudy według zwyczaju ruskiego wskazuje, że autor miniatury wywodził się z miejscowego, ruskiego środowiska. Natomiast o wyborze tego określenia zdecydowała najpewniej sama Gertruda, ponieważ z reguły w przypadku przedstawień o charakterze portretowym inskrypcje imienne wykonywano zgodnie z wolą zleceniodawcy. Określenie to nie ma zabarwienia emocjonalnego, lecz identyfikuje Gertrudę jako matkę księcia. Przypomnijmy bowiem, że w kronikarskim zapisie o śmierci Gertrudy nazwano ją z kolei „matką Światopełka” zasiadającego wówczas na kijowskim tronie. Przypadająca do stóp Św. Piotra „matka Jaropełka” to księżna-matka, której książęcą godność prócz napisu określa również odpowiedni strój.
     Miniaturzysta bardzo starannie przedstawił wszystkie elementy stroju Gertrudy i choć obecnie - z powodu znacznych w tym miejscu ubytków farby - niektóre trudno jednoznacznie określić, nie ulega wątpliwości, że są to szaty dworskie, podkreślające książęcą godność „matki Jaropełka”. Składają się na nie: purpurowa wzorzysta suknia wierzchnia, suknia spodnia o wą-skich złotych mankietach, złoty wzorzysty płaszcz i purpurowe trzewiki. Najtrudniej odczytać formę nakrycia głowy księżnej, gdyż tu ubytki farby są największe. Widoczny pozostał jedynie brzeg białej chusty szerszym pasem okalającej lewy policzek i szyję oraz ogólny zarys złotego nakrycia głowy o podwyższonym, lekko zaokrąglonym kształcie, na brzegu wyraźnie zakreślonym białym perełkowaniem. W kilku miejscach na powierzchni tego nakrycia widoczne są