kowi lub wymieniane w tekście dedykacji.
     W Kodeksie Gertrudy fundatorka rękopisu ukazana jest w głębokim pokłonie przed św. Piotrem. Miniaturzysta niezwykle precyzyjnie oddał pozę Gertrudy, wyraźnie zaznaczając zgięte w kolanach nogi przylegające do podłoża, na których w widoczny sposób księżna wspiera cały ciężar nisko pochylonego, jakby skulonego ciała. Tylko jej głowa jest nieco uniesiona, a obie dłonie ujmują lewą stopę Apostoła. Precyzja ta nie pozostawia wątpliwości: malarz ukazał księżną w głębokim modlitewnym pokłonie połączonym z przypadnięciem do ziemi, czyli w proskynezie. Ponieważ ta pełna uniżenia poza Gertrudy wyraźnie kontrastuje z wyprostowanymi postaciami Jaropełka i Kunegundy, w takim przedstawieniu fundatorki można domyślać się głębszego, bez wątpienia zgodnego z jej wolą, sensu ideowego.

Skruszona penitentka      Niski pokłon połączony z przypadnięciem do ziemi i ucałowaniem stóp, określany greckim terminem proskyneza (gr. proskynesis), wywodzi się prawdopodobnie z Persji, gdzie był oznaką przyznania się do tchórzostwa, poddania, ale także formą dworskiego pochlebstwa. Taką wymowę proskynezy przyjęła kultura grecka w czasach Aleksandra Macedońskiego, następnie rzymska w dobie cesarstwa, a po niej bizantyńska. W Bizancjum wyraźnie poszerzył się zakres znaczeniowy proskynezy, obecnej nie tylko w ceremoniale dworskim i ikonografii imperialnej, lecz także w praktyce i ikonografii religijnej. Jak wykazał Anthony Cutler, znaczenie proskynezy w sztuce nie jest związane z samą formą pokłonu, lecz kontekstem ideowym (treścią obrazu), w którym występuje. Proskyneza może więc oznaczać pokonanie i poddanie, być formą pozdrowienia i wyrażenia szacunku lub hołdu, ale również formą oblacji i dedykacji, a także błagania, penitencji i modlitwy. Te istotne rozróżnienia, precyzowane            

szczególnie skrupulatnie w przepisach liturgicznych, w formule obrazowej proskynezy pozostają właściwie nieuchwytne, ponieważ ikonografia bizantyńska nie różnicuje formy pokłonu ze względu na jego funkcję. Funkcja ta może być odczytana w kontekście ideowym całego obrazu lub też wynikać z innych przesłanek, może być np. określona w inskrypcji lub obszerniejszym tekście towarzyszącym obrazowi lub do niego się odnoszącym, szczególnie w malarstwie książkowym. We wszystkich wymienionych tu aspektach treściowych proskyneza występuje już w sztuce przed- ikonoklastycznej, jednak dopiero w ikonografii średniobizantyńskiej wyra- źnie wzrosło jej znaczenie w przekazie ideowym. Na pierwszy plan nie- wątpliwie wysuwa się modlitewny i adoracyjny charakter proskynezy, usankcjonowany przez Sobór Nikejski II w 787 roku, który dokonał fundamentalnego rozróżnienia pomiędzy latreią - czcią oddawaną Bogu a proskynezą - pokłonem przed jego wizerunkiem. Zarazem proskyneza staje się również trwałym elementem ceremoniału dworskiego, jak o tym świadczy przede wszystkim przekaz Konstantyna VII Porfirogenety w traktacie zwykle cytowanym pod łacińskim tytułem De ceremoniis aulae bizantinae, a także innych autorów, m.in. Jerzego Kodinosa w wieku XIV. Poikonoklastyczna ikonografia bizantyńska konsekwentnie odzwierciedla tę dwoistą funkcję proskynezy, która