Wśród bizantyńskich przedstawień tego typu zwraca uwagę miniatura w datowanym około połowy XII wieku ewangeliarzu w zbiorach monasteru Koutloumousiou na Athos (cod. 60, fol. 1v): młoda kobieta we wzorzystej sukni i płaszczu lamowanym złotem, ukazana w proskynezie przed Chry- stusem, lewą dłonią ujmuje Jego lewą stopę, gdy stojący po drugiej stronie jej mąż (?) Bazyli protospatharios w czerwonym płaszczu ze złotym tablionem dedykuje Chrystusowi ufundowany rękopis. Majuskulna inskrypcja ponad jego głową zawiera modlitewną apostrofę do Chrystusa o wspomożenie: Κ[ΗΡ]Ε ΒΟΗΘΗ ΤΟ ΚΤΗCΑΜΕΝΩ [ΑΘ]ΤΩ† ΑΜΗΝ†. Także Św. Neofitos, wyobrażony we fresku kaplicy monasteru Św. Neofitosa w Pafos na Cyprze z około 1185 roku, klęcząc, ujmuje dłońmi prawą stopę tronującego Chrystusa z grupy Deesis. Zapisana przed nim majuskulna inskrypcja zawiera modlitewną prośbę o wstawiennictwo Matki Boskiej i Jana Chrzciciela u Chrystusa, konwencjonalną w tym kontekście obrazowym. Poza kręgiem przedstawień fundacyjnych i dedykacyjnych, motyw ujmowania czy dotykania lub całowania stopy osoby świętej występuje znacznie częściej. Pomijając tu znane tematy ewangeliczne, jak Wskrzeszenie Łazarza czy Uzdrowienie kobiety chorej na krwotok, w których dotknięcie stopy lub szaty Chrystusa wyraża błaganie, ale także obrazuje moc uzdrawiania samego Chrystusa, w kontekście niniejszych rozwa-    

żań warto zwrócić uwagę na przedstawienie Wskrzeszenia Tabity na plakietce z około 430 roku (Londyn, British Museum): u stóp Św. Piotra klęczy kobieta błagająca o uzdrowienie pobożnej uczennicy z Jafy.

Pokutny sens proskynezy w sztuce bizantyńskiej      Jak już wspomnieliśmy, w średniowiecznej praktyce pobożnościowej proskyneza, zachowując pierwotny sens hołdu i poddania, zyskała też nowy: stała się wyrazem pokutnej skruchy i przebłagania za grzechy. Zarysowująca się dopiero w badaniach kwestia pokutnego charakteru proskynezy w sztuce bizantyńskiej wymaga wielu uściśleń, tym bardziej że nadal znanych jest stosunkowo niewiele tego typu przedstawień, a ich sens nie zawsze jest jednoznaczny.
     W pierwszych wiekach chrześcijaństwa pokuta miała charakter publiczny i dotyczyła eksko-munikowanych bądź zagrożonych ekskomuniką. Kształtująca się na Wschodzie od wieku IV lub może nawet wcześniej liturgiczna formuła spowiedzi wiernych połączonej z absolucją (gr. lyterion) udzielaną przez kapłana-celebransa była powiązana z obowiązkiem odbycia uprzednio pokuty. Początki normatywnej dyscypliny pokutnej sięgają III wieku i związane są z klasyfikacją grzechów. Przekazy z wieku IV i V obfitują już w informacje o głównych kategoriach grzechów i rodzajach kar pokutnych (gr. epitimiai). Na Wschodzie najbardziej szczegółowe pochodzą od Bazylego Wielkiego (Epistulae, 188) i Grzegorza z Nyssy, który większą uwagę zwraca na kategorie grzechów (Epistula canonica). Kolejne sobory powszechne w odrębnych kanonach wypowiedziały się o poszczególnych kategoriach grzechów i wymaganych praktykach pokutnych, zaś sobór piąto-szósty Trullański, 691-692 roku, w kanonie 102. zalecił wprost stosowanie pokuty według klasyfikacji św. Bazylego. Do lżejszych kar należały różne formy pokłonu (gr. metanoia),