czone ze sztuki antycznej, jak tego dowodzi np. miniatura tzw Wergiliusza Watykańskiego (Rzym, Bibl. Watykańska, cod. lat. 3225, fol. 6), należy do obiegowych w sztuce średniowiecznej, w Bizancjum, szczególnąpopularność zyskując w dobie renesansu macedońskiego. W scenie Ukrzyżowania takie ujęcie słońca i księżyca występuje już w okresie przedikonoklastycznym, np. na wspominanej tu kilkakrotnie synajskiej ikonie z wieku VIII, a po ikonoklazmie - np. w malowidłach kapadockich, na plakietce z kości słoniowej przypuszczalnie z wieku XI (Berlin, Kaiser-Friedrich Museum), na procesyjnym krzyżu z XI-XII wieku (Paryż, Musee de Cluny), a co szczególnie istotne w odniesieniu do miniatury w Kodeksie Gertrudy - także w mozaice Hosios Loukas w Focydzie.
     Wieloboczne pole ze sceną Ukrzyżowania otaczają z czterech stron medaliony z przedstawieniami ewangelistów: u góry Jan po lewej i Mateusz po prawej, u dołu zaś - Łukasz i Marek. Ukazani w półpostaci, trzymają na wpółotwarte księgi w kosztownych, złotych oprawach wysadzanych barwnymi kamieniami. Na kartach widnieją, częściowo tylko zatarte, ich imiona zapisane po grecku, odpowiednio: [[ΙΩ] A [NNHC], A [MAT] Θ [AIOC] Λ [OV] KAC, MAPKOC. Ich typy fizjonomiczne są zróżnicowane zgodnie z regułą ikonograficznąprzyjętą w sztuce średniobizantyńskiej: Jan o siwych włosach i brodzie oraz wysokim czole z wyraźnie zaznaczoną łysiną, Mateusz również o siwych, lecz bujniejszych włosach i takiej samej brodzie, Łukasz o ciemnych, krótko przyciętych, kędzierzawych włosach i stosunkowo krótkim, ciemnym zaroście, Marek - o włosach ciemnych zaczesanych do góry i ciemnym, bujniejszym niż u Łukasza, zaroście.
     Połączenie sceny Ukrzyżowania z wizerunkami ewangelistów obrazuje kluczową w chrystologii myśl o Wcieleniu i śmiertelnym człowieczeństwie Chrystusa, który umarł na krzyżu, co zgodnie potwierdzają opisy tego wydarzenia zawarte we wszystkich czterech Ewangeliach. Tego typu łączenie scen figuralnych z por-  

tretami autorów tekstu wywodzi się z obrazowej interpretacji prefacji do Ewangelii (hypotheseis i prologów), na szerszą skalę ilustrowanych od wieku XI. Ilustracje takie zwykle zamieszczane są w winietach nagłówkowych na początku każdej Ewangelii lub wydzielonych rozdziałów, jak np. w cod. Palat. 5 w Parmie z XI wieku czy w cod. 2645 w Bibliotece Narodowej w Atenach, albo też połączone z wizerunkiem ewangelisty, jak np. w cod. Urb. gr. 2 z około 1122 w Bibliotece Watykańskiej czy w cod. 975 z XII wieku w monasterze Watopedi na Athosie.
     Nie udało się, jak dotąd, wskazać w sztuce bizantyńskiej takiego zestawienia sceny Ukrzyżowania z wizerunkami Ewangelistów, jak w Kodeksie Gertrudy, a jedynie przykłady zastosowania podobnego schematu ideowego lub kompozycyjnego. W prostokątnej winiecie nagłówkowej Ewangelii Mateusza w cod. Palat. 5 w Parmie (fol. 5) centralne wyobrażenie Chrystusa w majestacie otaczają cztery medaliony z przedstawieniami istot z wizji teofanicznych, a w narożach ewangelistów w tradycyjnym ujęciu pisarzy w skryptorium. Z kolei w datowanym precyzyjnie na podstawie noty kolofonowej na rok 1059 cod. gr. 587m. w monasterze Dionisiou na Athosie scenę Anastasis w winiecie nagłówkowej Ewangelii Jana (fol. 2) otaczają rozmieszczone na bordiurze medaliony z popiersiami Matki Boskiej w otoczeniu dwóch aniołów i świętych. Inny wariant takiego schematu prezentuje miniatura w cod. 208 z połowy XII wieku w monasterze Św. Katarzyny na Synaju (fol. 1v): centralną kompozycję Deesis w ujęciu całopostaciowym otaczają rozmieszczone w czterech narożach półpostaciowe przedstawienia ewangelistów w identycznym, jak w Kodeksie Gertrudy, porządku: Jan i Mateusz u góry, a Łukasz i Marek u dołu.
     Pierwowzorem miniatury w Kodeksie Gertrudy była zapewne również miniatura, lecz jej schemat kompozycyjny ma charakter obiegowy, stosowany był bowiem np. w dekoracji relikwiarzy czy opraw książkowych, jak np. stauroteki z X/XI wieku w skarbcu