<< Wstecz
Dalej >>

Niestety, sam fakt pochodzenia wizerunku z Blachern nie stanowi dostatecznej przesłanki pozwalającej jednoznacznie określić jego wygląd.
     Już N.P Kondakow, ustalając typologię ikonograficzną przedstawień maryjnych, zwracał uwagę, że w wielu przypadkach typom przedstawień wyróżnionym w nauce nie odpowiadają określenia przydawane im w praktyce artystycznej, a ta pozorna niespójność wynika z faktu, iż poszczególne epitety albo należą do kategorii teologicznej i określają nie wizerunek, lecz osobę Matki Boskiej (Eleusa, Nicopea), albo mają sens toponimiczny i wówczas wskazują pochodzenie typu lub konkretnego obrazu (Blacherniotissa, Hagiosoritissa). Z tego też względu na podstawie różnych przekazów pisanych i ikonograficznych z blacherneńskim sanktuarium maryjnym łączyć można aż cztery wizerunki Theotokos: Oranty, Episkepsis z Emmanuelem w medalionie na piersi, zwykle zwanej Blacherniotissa, a na Rusi - Znamienie, Eleusy czule przytulającej twarz Emmanuela do policzka oraz Nikopoi trzymającej przed sobą frontalnie ukazanego Emmanuela, niekiedy także ujętego owalnym lub okrągłym medalionem. Tylko w odniesieniu do dwóch z nich, tj. Matki Boskiej Oranty oraz Nikopoi lub Znamienie, możemy stwierdzić, że były znane na Rusi w wieku XI, dowodzą tego bowiem zachowane dzieła i współczesne im przekazy pisane.
     Wizerunek Oranty umieszczany był w konsze apsydy najważniejszych cerkwi kijowskich, przypuszczalnie już w cerkwi Dziesięcinnej wzniesionej jeszcze przez Włodzimierza, a z całą pewnością w soborach kolejno wznoszonych w wieku XI i na początku XII - Sofijskim, Pieczerskiej Ławry i Archanioła Michała (Archangielski). Pośród konstantynopolitańskich pierwowzorów ideowych Oranty kijowskiej na plan pierwszy wysuwa się, ze względu na swą wysoką rangę, mozaika w apsydzie cesarskiego kościoła w Faros w Konstantynopolu, odnowionego w 864 roku przez cesarza Michała III, która - według słów Focjusza - otaczała    

opieką całe Cesarstwo i samego cesarza. Natomiast najstarsza wzmianka pisana o ikonie, którą można by łączyć z jednym z blacherneńskich wizerunków, pochodzi od Hilariona:

„I na świętej Jej ikonie widzę Pana mego jako młodzieńca na Jej łonie i weselę się”

     Z punktu widzenia tradycji ikonograficznej, opis ten w równym stopniu odpowiadać może ujęciu w typie Nikopoi jak i Znamienie, przy czym najstarszym zachowanym wizerunkiem Nikopoi w sztuce ruskiej byłaby właśnie miniatura w Kodeksie Gertrudy (zob. s. 167), natomiast znane wizerunki Matki Boskiej Znamienie pochodzą dopiero z wieku XII, zachowane w malarstwie monumentalnym i ikonowym, a także na drobnych przedmiotach dewocyjnych oraz znakach pieczętnych. Z tego też czasu pochodząznane wizerunki Eleusy również łączonej z Blachernami: słynna bizantyńska ikona Matki Boskiej Włodzimierskiej na Rusi pojawiła się zapewne około 1130 roku, choć pewniejsza wydaje się data wywiezienia jej do Włodzimierza przez Andrzeja Bogolubskiego w 1155 roku. Natomiast najstarsze wyobrażenia Eleusy w sztuce ruskiej prezentują ikony datowane na koniec XII - początek XIII wieku: Matki Boskiej Biełozierskiej oraz ze Starej Russy.
     Nie rozstrzygając kwestii, z którym z blacherneńskich wizerunków mógł identyfikować pieczerską ikonę Polikarp, zauważmy, że w pierwszych ilustrowanych egzemplarzach drukowanej wersji Paterykonu żaden z nich nie jest łączony z opisanym cudem nadania wezwania Pieczerskiemu soborowi.
     W edycji z roku 1661 wykonanej in situ, w drukarni Pieczerskiej Ławry na zlecenie archimandryty Innocentego Giseli, rycina upamiętniająca założenie monasteru prezentuje tronującą Matkę Boską z Emmanuelem siedzącym na Jej prawym kolanie, oraz stojących obok Antoniego po lewej i Teodozego po prawej stronie, a za tronem dwóch aniołów. Podobnie w scenie przekaza-